Η Ελλάδα παραδίδει χωρίς μάχη την Ανατολική Θράκη το 1922: Μια θλιβερή επέτειος
Στις 30 Σεπτεμβρίου 1922 συμπληρώθηκαν 103 χρόνια από την «Ανακωχή των Μουδανιών» και την οδυνηρή εγκατάλειψη της Ανατολικής Θράκης από τον ελληνικό πληθυσμό, που κατοικούσε εκεί για αιώνες. Η μικρασιατική καταστροφή προηγήθηκε και ακολούθησε η «θρακική καταστροφή», σηματοδοτώντας το τέλος μιας εποχής για τους Έλληνες της περιοχής.
Μετά την ήττα στη Μικρά Ασία, στις 11 Σεπτεμβρίου 1922, ξέσπασε κίνημα του στρατού και του ναυτικού στη Χίο και τη Λέσβο, με πρωτοστάτες τους Νικόλαο Πλαστήρα, Στυλιανό Γονατά και Δημήτριο Φωκά, που οδήγησε στην πτώση της κυβέρνησης Πρωτοπαπαδάκη και τη δημιουργία νέας υπό τον Νικόλαο Τριανταφυλλάκο.
Οι κινηματίες προχώρησαν γρήγορα: στις 13 Σεπτεμβρίου έφτασαν στο Λαύριο, ενώ ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α’ παραιτήθηκε και αναχώρησε για την Ιταλία. Στις 15 Σεπτεμβρίου, οι επαναστάτες κατέλαβαν την Αθήνα και απέτρεψαν την προσπάθεια του υποστράτηγου Θεόδωρου Πάγκαλου να αναλάβει την εξουσία.
Παρά την πολιτική αστάθεια, η εξουσία βρισκόταν στα χέρια της Επαναστατικής Επιτροπής με επικεφαλής τον Πλαστήρα, ενώ την διεθνή εκπροσώπηση ανέλαβε ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Στις 10 Σεπτεμβρίου 1922, οι κυβερνήσεις της Αγγλίας, Γαλλίας και Ιταλίας απηύθυναν διάβημα στον Κεμάλ, προτείνοντας ειρηνευτική διάσκεψη για την οριστική διευθέτηση μεταξύ Ελλάδας, Τουρκίας και Συμμάχων.
Η διακοίνωση, υπογεγραμμένη από τον Γάλλο πρωθυπουργό Πουανκαρέ, τον Βρετανό υπουργό εξωτερικών Κόρζον και τον Ιταλό πρεσβευτή Σφόρτσα, εξέφραζε θετική στάση απέναντι στην τουρκική απαίτηση για παράδοση της Θράκης έως τον Έβρο. Η απόφαση αυτή, αν και ανεξήγητη, αντανακλούσε τα συμφέροντα των ευρωπαϊκών δυνάμεων: η Μεγάλη Βρετανία ελέγχει τη Μεσοποταμία και τα πετρέλαια της Μοσούλης, η Γαλλία τη Συρία και τον Λίβανο, ενώ η Ιταλία καρπώνεται την καταστροφή της Ελλάδας, όπως επισημαίνει ο Δημήτρης Α. Μαυρίδης.
Η τύχη της Ανατολικής Θράκης κρίθηκε στο Παρίσι τον Σεπτέμβριο του 1922, όπου η απόφαση εκκένωσης επικυρώθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου, μετά από έντονες διαπραγματεύσεις μεταξύ των υπουργών Πουανκαρέ και Κόρζον. Οι εκκλήσεις του Βενιζέλου έπεσαν στο κενό.
Παρά τη στρατιωτική ήττα στη Μικρά Ασία, ο τουρκικός στρατός δεν διέθετε ναυτική ισχύ για να καταλάβει την Ανατολική Θράκη, ενώ τα ελληνικά θωρηκτά μπορούσαν να εμποδίσουν οποιαδήποτε απόβαση. Αν η Ελλάδα αρνούνταν την εκκένωση, θα μπορούσε να κερδίσει χρόνο, καθώς οι Τούρκοι κινδύνευαν να συγκρουστούν με τις βρετανικές δυνάμεις στον Βόσπορο ή τον Ελλήσποντο, γεγονός που θα ήταν ευνοϊκό για την Ελλάδα. Παράλληλα, ο τουρκικός στρατός παρουσίαζε σημάδια αποδιοργάνωσης, με λιποταξίες και προβλήματα στα ανατολικά σύνορα.
Στις 19 Σεπτεμβρίου, ο Βενιζέλος δήλωσε στον Κόρζον πως αρνείται την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης πριν τη διάσκεψη ειρήνης, θεωρώντας ότι χωρίς στρατιωτική παρουσία δεν θα υπήρχε διαπραγμάτευση. Ωστόσο, τρεις μέρες αργότερα, ο Βενιζέλος σύστησε στην ελληνική κυβέρνηση να αποδεχθεί άμεσα την εκκένωση, μια στροφή που παραμένει ανεξήγητη και πιθανόν αδύνατο να αποκαλυφθεί πλήρως.
Η παραίτηση από την Ανατολική Θράκη, χωρίς να πέσει ούτε μία ντουφεκιά, παραμένει μια από τις πιο δραματικές στιγμές στην ελληνική ιστορία, που σηματοδότησε την άνευ όρων υποχώρηση και την αρχή μιας νέας μεταναστευτικής περιόδου για τους Θρακιώτες.
