Η θλιβερή παράδοση της Ανατολικής Θράκης το 1922 χωρίς αντίσταση
Στις 30 Σεπτεμβρίου 1922, συμπληρώθηκαν 103 χρόνια από την «Ανακωχή των Μουδανιών» και την εγκατάλειψη της Ανατολικής Θράκης από τον ελληνικό πληθυσμό της. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, ακολούθησε η «θρακική καταστροφή», που σήμανε τον βίαιο εκτοπισμό των Ελλήνων από τις πατρογονικές τους εστίες.
Η κατάσταση στην Ελλάδα ήταν εκρηκτική. Στις 11 Σεπτεμβρίου 1922, ξέσπασε Κίνημα του Στρατού και του Ναυτικού στη Χίο και τη Λέσβο, με επικεφαλής προσωπικότητες όπως ο Νικόλαος Πλαστήρας, ο Στυλιανός Γονατάς και ο Δημήτριος Φωκάς. Την ίδια περίοδο, η κυβέρνηση του Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη παραιτήθηκε και σχηματίστηκε νέα υπό τον Νικόλαο Τριανταφυλλάκο.
Τα στρατεύματα του κινήματος έφτασαν στο Λαύριο στις 13 Σεπτεμβρίου και την επόμενη μέρα ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α’ παραιτήθηκε και αναχώρησε για την Ιταλία. Παράλληλα, οι κινηματίες κατέλαβαν την Αθήνα, αποτρέποντας την προσπάθεια του Θεόδωρου Πάγκαλου να εκμεταλλευτεί την αναταραχή για να αναλάβει την εξουσία.
Σχηματίστηκε πολιτική κυβέρνηση με πρόεδρο τον Σωτήριο Κροκιδά, ενώ η πραγματική εξουσία βρισκόταν στην Επαναστατική Επιτροπή του Πλαστήρα. Τη διεθνή εκπροσώπηση ανέλαβε ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο οποίος στις 10 Σεπτεμβρίου 1922 δέχτηκε ανακοίνωση από Αγγλία, Γαλλία και Ιταλία, με την οποία οι σύμμαχοι ζητούσαν από τον Κεμάλ να στείλει αντιπρόσωπό του σε διάσκεψη ειρήνης.
Στην ίδια διακοίνωση, υπογραφόμενη από τον Γάλλο πρωθυπουργό Πουανκαρέ, τον Βρετανό υπουργό εξωτερικών Κόρζον και τον Ιταλό πρεσβευτή Σφόρτσα, εκδηλωνόταν θετική διάθεση για την τουρκική αξίωση στην Ανατολική Θράκη ως τον Έβρο. Η απόφαση αυτή, παρά το ερωτηματικό που προκαλεί, εξηγείται από τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων: η Μεγάλη Βρετανία διασφάλιζε τα συμφέροντά της στη Μεσοποταμία και τη Μοσούλη, η Γαλλία στη Συρία και ο Λίβανος, ενώ η Ιταλία επιζητούσε την καταστροφή της Ελλάδας.
Το μέλλον της Ανατολικής Θράκης κρίθηκε ουσιαστικά στο Παρίσι τον Σεπτέμβριο του 1922. Στις 9 του μήνα, μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις των συμμαχικών υπουργών Πουανκαρέ και Κόρζον, επικυρώθηκε η απόφαση για εκκένωση της περιοχής. Οι προσπάθειες του Βενιζέλου να πείσει τον Πουανκαρέ απέβησαν άκαρπες.
Παρά τη στρατιωτική συντριβή στη Μικρά Ασία, ο τουρκικός στρατός δεν διέθετε τη δυνατότητα να περάσει την Προποντίδα και να καταλάβει την Ανατολική Θράκη, αφού δεν είχε ναυτική ισχύ και τα ελληνικά θωρηκτά κυριαρχούσαν στις θάλασσες. Αν η Ελλάδα είχε επιμείνει, θα κέρδιζε χρόνο και ίσως τα πράγματα να ήταν διαφορετικά, καθώς οι Τούρκοι στρατιώτες ήταν ήδη εξαντλημένοι και υπήρχαν σημάδια αποδιοργάνωσης.
Στις 19 Σεπτεμβρίου 1922, σε συνομιλία με τον Κόρζον, ο Βενιζέλος αρνήθηκε την εκκένωση πριν τη Διάσκεψη Ειρήνης, φοβούμενος ότι δεν θα υπήρχε πια τίποτα για διαπραγμάτευση. Παρά τη σφοδρή αντίδρασή του, τρεις μέρες αργότερα πρότεινε στην ελληνική κυβέρνηση να αποδεχθεί την εκκένωση. Τι μεσολάβησε μεταξύ αυτών των ημερών παραμένει άγνωστο και ίσως να μην μάθουμε ποτέ.
Η παράδοση της Ανατολικής Θράκης χωρίς μάχη αποτελεί μια από τις πιο οδυνηρές σελίδες στην ιστορία της Ελλάδας, αποκαλύπτοντας τις πολύπλοκες διεθνείς ισορροπίες και τις εσωτερικές αδυναμίες που οδήγησαν στη μεγάλη έξοδο των Θρακών.
